ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΠΑΙΔΙΩΝ: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

      Η συμπεριφορά, οι αντιδράσεις, οι απαιτήσεις και γενικά όσα τα παιδιά λένε και κάνουν έχουν αλλάξει. Άλλες φορές προς το καλό, μα δυστυχώς τις περισσότερες προς το αντίθετο. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν πρέπει να μας ξαφνιάζει. Κάθε παιδί μεγαλώνει ως μέλος ενός ευρύτερου οικοσυστήματος, όπου κάθε άποψη έχει τη δική της αλήθεια. Ζει μέσα σ' ένα πλέγμα σχέσεων κι ερεθισμάτων που καθημερινά αλλάζουν. Ό,τι συμβαίνει σε ένα κομμάτι του συστήματος αυτόματα επηρεάζει και όλα τα υπόλοιπα. Οπότε τα παιδιά δρουν μάλλον λογικά και αναμενόμενα όταν είναι επιθετικά λεκτικά και σωματικά, αρνητικά σε κάθε συμβουλή,  διεκδικητικά με οποιοδήποτε τρόπο, όταν υιοθετούν αντιδράσεις που θα ταίριαζαν σε ενήλικες. Όταν, με λίγα λόγια, θεωρούν πως είναι το κέντρο του κόσμου και απαιτούν κι από τους άλλους να πιστέψουν το ίδιο.

     ΄Ετσι λοιπόν, το παιδί, στην προσπάθειά του να δηλώσει τη σταθερή του παρουσία μέσα σ' ένα συνεχώς εναλλασσόμενο πλαίσιο αρχών, αξιών, προτύπων και κανόνων μπορεί να λειτουργήσει:

1.   ως παιδί – τύραννος,

2.  με επιθετικότητα απέναντι στους γονείς, τα αδέρφια, τους φίλους, τα ζώα και τα αντικείμενα του περιβάλλοντός του,

3.   με σύγχυση στη συμπεριφορά του, αντιδρώντας άλλοτε πολύ αρνητικά κι άλλοτε εντελώς απρόβλεπτα κι αδικαιολόγητα,

4.   με ανυπακοή και μη συμμόρφωση σε κανόνες,

5.   με έντονη κινητικότητα, διάσπαση της προσοχής, υψηλή ένταση,

6.   με δυσκολία μάθησης από την εμπειρία και/ή τις συμβουλές των γονιών.

Βέβαια, δεν είναι κάθε παραβατική συμπεριφορά και πρόβλημα συμπεριφοράς.  Η συχνότητα με την οποία εμφανίζεται, η έντασή της, ο αριθμός κι άλλων μη αποδεκτών αντιδράσεων που τη συνοδεύουν, η διάρκειά της και το τι σημαίνει κάθε φορά για το παιδί είναι παράγοντες καθοριστικής σημασίας.

    Το τι ή ποιος ευθύνεται για τις αλλαγές αυτές στη συμπεριφορά των παιδιών είναι δύσκολο να απομονωθεί. Σίγουρο, όμως, είναι πως μεγάλο μερίδιο ευθύνης  αναλογεί σε ελλείψεις στις δεξιότητες ανατροφής, με εξαναγκασμούς κι επιβολή συγκεκριμένων προτύπων συμπεριφοράς από την πλευρά των γονιών, χωρίς συζήτηση με τα παιδιά.       

     Και τώρα; Έτσι έμαθε το παιδί και δεν αλλάζει; Αυτά θα τα μάθει αργότερα;  Φταίει κάποιος που το κακομαθαίνει και το θέμα λήγει εκεί; Είναι δουλειά του δασκάλου; Συζητάμε; Επιβάλλουμε; Τιμωρούμε; Αδιαφορούμε; Νιώθουμε περήφανοι που το παιδί μας τα βγάζει πέρα μόνο του με οποιοδήποτε τρόπο;

      Σε καμιά περίπτωση δεν εφησυχάζουμε. Αλλά και κάθε πανικόβλητη ενέργειά μας θα οδηγήσει σε υπερβολές που πιθανότατα θα φέρουν τα αντίθετα από τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Πώς φερόμαστε στα παιδιά; ποια στάση μας θα έχει τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα;      

     Έχουν καταγραφεί τρεις βασικές μορφές διαπαιδαγώγησης, όπως αυτές παρουσιάζονται στην πλειάδα των οικογενειών.

	Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗ	Η ΕΠΙΤΡΕΠΤΙΚΗ ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗ	Η ΑΥΤΑΡΧΙΚΗ ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗ
Γονεϊκές πεποιθήσεις	·  Τα παιδιά να είναι σε θέση να λύνουν μόνα τους τα προβλήματά τους. ·  Θα πρέπει να προσφέρεται στα παιδιά η δυνατότητα επιλογής και να τους δίνεται η ευκαιρία να μαθαίνουν από τις συνέπειες των επιλογών τους. ·  Η ενθάρρυνση είναι ένα αποτελεσματικό μέσο που υποκινεί τη συνεργασία.	·  Τα παιδιά θα συνεργαστούν όταν κατανοήσουν την αξία της συνεργασίας. ·  Δουλειά μου είναι να υπηρετώ τα παιδιά μου και να τα κάνω ευτυχισμένα. ·  Αντιδράσεις που δυσαρεστούν τα παιδιά μου δεν μπορεί να είναι αποτελεσματικές.	·  Εάν τα παιδιά δεν πονέσουν δε θα μάθουν.
Δύναμη και έλεγχος	·   Στα παιδιά παρέχονται μόνο η δύναμη και ο έλεγχος που μπορούν να χειριστούν με υπευθυνότητα.	·  Όλα για τα παιδιά.	·  Όλα για τους γονείς.
Επίλυση προβλημάτων	·  Υπάρχει συνεργασία. ·  Νικητές βγαίνουν και το παιδί και ο γονέας. ·  Βασίζεται στον αμοιβαίο σεβασμό. ·  Τα παιδιά συμμετέχουν ενεργά στη διαδικασία επίλυσης προβλημάτων.	·  Τα προβλήματα επιλύονται με την πειθώ. ·  Νικητές βγαίνουν τα παιδιά. ·  Οι γονείς είναι αυτοί που αναλαμβάνουν κυρίως την επίλυση των προβλημάτων.	·  Τα προβλήματα επιλύονται με τη χρήση βίας και αντιπαλότητα ·  Οι γονείς παίρνουν όλες τις αποφάσεις, επιλύουν τα προβλήματα, κατευθύνουν κι ελέγχουν κι είναι οι νικητές.
Τι μαθαίνουν - πώς ανταποκρίνονται τα παιδιά	·  Να δείχνουν υπευθυνότητα. ·  Να συνεργάζονται. ·  Ότι πρέπει να έχουν επιλογές και να τους επιτρέπεται να μαθαίνουν από τις συνέπειες των επιλογών τους. ·  Ότι η ενθάρρυνση είναι ένα αποτελεσματικό μέσο που υποκινεί τη συνεργασία.	· Οι κανόνες είναι για τους άλλους, όχι για μένα. Εγώ κάνω ό,τι θέλω. · Οι γονείς υπηρετούν τα παιδιά και είναι υπεύθυνοι για την επίλυση των προβλημάτων τους. ·  Αναπτύσσονται εξάρτηση, έλλειψη σεβασμού κι εγωκεντρισμός. ·  Τα παιδιά δοκιμάζουν τα όρια, προκαλούν κι αψηφούν τους κανόνες και κάθε μορφή εξουσίας. · Αδιαφορούν και δεν αποδέχονται τα λόγια των γονιών και τους κουράζουν.	· Οι γονείς είναι υπεύθυνοι για την επίλυση των προβλημάτων του παιδιού. · Ακολουθούν επώδυνους          τρόπους επικοινωνίας και επίλυσης των προβλημάτων. · Τα παιδιά αντιδρούν με πείσμα, με διάθεση εκδίκησης κι επαναστατικότητα,   αποσύρονται και  υποτάσσονται επειδή  νιώθουν φόβο.

  

  Πολλές φορές δεν ακολουθούμε κάποιο συγκεκριμένο πλαίσιο αλλά ασυναίσθητα συνδυάζουμε πολλά στοιχεία, και από τους τρεις τύπους διαπαιδαγώγησης,  ανάλογα με τις περιστάσεις. Ίσως, τελικά, αυτό να είναι και το καλύτερο. Γιατί, ακριβώς όπως κάθε παιδί είναι μοναδικό, έτσι και ο τρόπος που το αντιμετωπίζουμε δεν μπορεί να καθορίζεται αυστηρά από ένα μοντέλο αλλά να διαθέτει ευελιξία.  Ο χρυσός κανόνας είναι να διατηρήσουμε μια ισορροπία ανάμεσα στην ανάγκη του παιδιού να απαιτεί από άλλους και στην ικανότητά του να αναγνωρίζει όσα οι άλλοι απαιτούν από αυτό.

     Πέραν, όμως, από το πλαίσιο διαπαιδαγώγησης που τελικά θα επιλέξουμε, προκειμένου να αντιμετωπίσουμε την παραβατική συμπεριφορά ενός παιδιού, υπάρχουν κάποιες πολύ βασικές γενικές προτάσεις που μπορούμε να ακολουθήσουμε.

Ορίζουμε ξεκάθαρα την επιθυμητή συμπεριφορά, μετά από συζήτηση με το παιδί, σε κάποια στιγμή που δε θα υπάρχει φόρτιση.

Δημιουργούμε μια άτυπη συμφωνία με το παιδί, ορίζοντας τις αμοιβές που θα απολαμβάνει σε περίπτωση επιθυμητής και τις συνέπειες που θα έχει σε περίπτωση ανεπιθύμητης συμπεριφοράς. Θυμόμαστε πως είναι καλύτερο να προειδοποιούμε παρά να απαιτούμε.

Ενισχύουμε θετικά το παιδί κάθε φορά που εκδηλώνει μια επιθυμητή συμπεριφορά, λεκτικά, κοιτώντας το στα μάτια, με χαμόγελο, αγκαλιάζοντάς το, χωρίς καμία αναφορά στην παραβατική συμπεριφορά.

Επαινούμε το παιδί μπροστά σε τρίτους.

Δε συγκρίνουμε τη συμπεριφορά ενός παιδιού με κανέναν, ούτε και με τα αδέρφια του. Προσπαθούμε να το κάνουμε να ξεπεράσει κάθε φορά τον προηγούμενο εαυτό του.

Είμαστε συνεπείς στην προσφορά των αμοιβών και στην επιβολή των συνεπειών. Οποιαδήποτε άλλη τακτική μπερδεύει το παιδί.

Φροντίζουμε οι συνέπειες να είναι άμεσες, κατάλληλες με την ηλικία του παιδιού, να μην αποτελούν τιμωρία που θα προκαλέσει μεγαλύτερες αντιδράσεις.

Κάθε φορά που το παιδί κάνει κάτι που έχουμε ορίσει ως μη επιτρεπτό, ασχολούμαστε μόνο με αυτό. Δεν το χρησιμοποιούμε ως αφορμή να τιμωρήσουμε το παιδί και για προηγούμενα παραπτώματά του.

Σε περίπτωση παραβατικής συμπεριφοράς μπορούμε να απομακρύνουμε το παιδί από μια δραστηριότητα που το ευχαριστεί, ωστόσο μπορούμε να του επιτρέψουμε να την παρακολουθήσει.

Μπορούμε να απομακρύνουμε το παιδί από το χώρο στην άλλη άκρη του δωματίου ή σε ένα άλλο δωμάτιο, σε κάποιο χώρο που δεν θα προκαλεί ευχαρίστηση στο παιδί αλλά ούτε θα το τρομάζει. Η απομάκρυνση πρέπει να διαρκεί από τρία έως πέντε λεπτά. Σ΄αυτό το διάστημα το παιδί θα αποφορτιστεί αρκετά. Όταν επιστρέψει κοντά μας, επαινούμε την αλλαγή της στάσης του, έστω κι αν είναι μικρή. Την επόμενη φορά θα είναι εντονότερη.

Δεν ξεχνάμε πως τα παιδιά μιμούνται. Πολλές από τις συμπεριφορές τους που θεωρούμε μη αποδεκτές μπορεί να είναι και δικές μας αντιδράσεις, τις οποίες δεν μπορέσαμε να ελέγξουμε όταν και όσο έπρεπε. Οπότε, για να διδάξουμε σε ένα παιδί καινούριους τρόπους συμπεριφοράς, του δίνουμε την ευκαιρία να παρατηρήσει κάποιο πρόσωπο που εκτελεί τις επιθυμητές συμπεριφορές. Βασική προϋπόθεση, να εμπιστεύεται και να εκτιμά αυτό το τρίτο πρόσωπο.

Θυμόμαστε:

Η μη επιθυμητή συμπεριφορά έχει  συνέπειες;                                         

                                                                   Κάποια στιγμή θα αλλάξει.

     Έχουμε ένα παιδί που φέρεται άσχημα σε κάτι που του ανήκει;        

                                                                        Θα νιώσει άσχημα αν το χάσει.

    Αντικαθιστούμε και στερούμε  πάντα το παιχνίδι;               

                                                   Το παιδί θα συνεχίσει την ανεπιθύμητη  συμπεριφορά.

Οι καθημερινές μας απαιτήσεις να είναι σύντομες, σαφείς και λίγες. Πολλά παιδιά χάνονται μπροστά σε σύνθετες εντολές.

Όσοι παίρνουν μέρος στη διαπαιδαγώγηση του παιδιού πρέπει να είναι ενήμεροι για το πλαίσιο που ακολουθείται και να το τηρούν. Αν το παιδί αντιμετωπίζεται διαφορετικά από τον καθένα στο τέλος δε θα μπορεί να βάλει όρια και να αξιολογήσει τη συμπεριφορά του.

Βρίσκουμε χρόνο να μοιραστούμε ευχάριστες στιγμές με τα παιδιά, να παίξουμε μαζί τους και να συζητήσουμε κάτι που τους έκανε εντύπωση. Έτσι θα πάψουν να μας αντιμετωπίζουν σαν τους "κακούς μεγάλους", που όλο παρατηρήσεις κάνουμε και δεν τα καταλαβαίνουμε.

Όταν ένα παιδί ξεσπά, δε δίνουμε σημασία. Το αφήνουμε να ηρεμήσει και αμέσως μετά ορίζουμε τη συνέπεια, εξηγώντας κάθε φορά το γιατί.

Αναθέτουμε στο παιδί ένα ρόλο, του αναθέτουμε μια περιοχή ευθύνης, του αναγνωρίζουμε πρωτοβουλίες.

Προσέχουμε να κάνουμε σαφές στο παιδί κάθε φορά πως εκείνο το θέλουμε. Δε θέλουμε τη συγκεκριμένη συμπεριφορά. Είναι πολύ εύκολο να χάσουμε την εμπιστοσύνη του.

Πάντα τα παιδιά θα κάνουν πράγματα που κατά τη γνώμη μας δε θα πρέπει. Αυτό δε σημαίνει ότι είναι άδικος κόπος να προσπαθήσουμε να βάλουμε όρια στη συμπεριφορά τους. Ούτε ότι θα πρέπει να δρούμε πανικόβλητοι, νιώθοντας κάθε φορά πως έχουμε και κάτι καινούριο να αντιμετωπίσουμε. Απλά, πριν αξιολογήσουμε τη συμπεριφορά του παιδιού, πόσο μάλλον του παιδιού μας, ας κοιτάξουμε λίγο μέσα μας και γύρω μας. Μπορεί να μην μπορούμε άμεσα να αλλάξουμε τον κόσμο, αλλά σίγουρα είναι στο χέρι μας, τον μικρόκοσμο του παιδιού, την οικογένειά του, να την κάνουμε δυνατή και όμορφη. Ένα τέτοιο σταθερό και ταυτόχρονα ευέλικτο σημείο αναφοράς είναι πάντα ισχυρό όπλο στα χέρια κάθε παιδιού. Και κάτι τελευταίο. Είναι ανάγκη να συνειδητοποιήσουμε πως είναι λάθος να μεγαλώνουμε τα παιδιά κατ' εικόνα και ομοίωσή μας. Η εξέλιξη έρχεται όταν ανατρέφουμε ισχυρές προσωπικότητες κι όχι όταν παράγουμε αντίγραφά μας, πολλές φορές κακέκτυπα.

Πηγές:

·     MacKenzie, R. J. (2013). Setting limits with your strong-willed child: Eliminating conflict by establishing clear, firm, and respectful boundaries. Three Rivers Press (CA).

·    Sutton, C. (2000). Child and adolescent behaviour problems: a multidisciplinary approach to assessment and intervention. Wiley-Blackwell.

·     Molnar, A., & Lindquist, B. (1989). Changing Problem Behavior in Schools.

Βασιλική Χαϊντούτη

Ειδική Παιδαγωγός

 Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "ΘΕΣΣΑΛΩΝ ΚΟΙΝΟΝ", τεύχος 5, 2014, σελ. 36-39